Kaniadtong Huwebes, Septiyembre 17, milighot ko sa pag-adto sa akong balay sa siyudad aron pagsusi kon naa ko’y mga mensahe sa akong e-mail. Namasin sad ko nga naa ko madawat nga gamay kwarta aron magamit samtang padayon pa ang pagpuyo sa balay gumikan niining pandemya sa Corona Virus Disease kon CoViD 19.
Sanglit gikan sa akong umahan sa bukid mga 35 minutos man ang biyahe, pag-abot nako sa balay sa Catalunan Grande medyo nagkutoy na pud ako tiyan. Nangita na ug painit. Ang akong anak babaye nga naa sa “Work from Home” karon wala maglangay sa pagtimpla ug kape. Kay iya na sab nabantayan iyang Mama nga mao kini ang naandan nga gihimo matag susama niana nga oras sa buntag.
Sa akong bahin dunay akong gitawgan aron pagsusi kon naa na ko kwarta nga madawat. Pero kay wala nako nakontak kay “busy” ang linya sa telepono midiretso na lang ko sa akong computer aron susihon kon duna ko’y mga misulod nga e-mail.
Didto na gitunol sa akong anak ang usa ka tasa sa kape nga nangalimyon sa kahumot ug nag-aso-aso sa kainit. Ako gipangutana akong anak kon 3-in-1 ba ang kape kay mora ug lahi ang iyang “aroma.” Ang iyang tubag, “Brewed nga kape na Pa. Naghimo man gud ko ug brew kaganiha kay nasayangan kon sa ginaling nga kape gikan sa Benguet nga gihatag sa akong kauban sa trabaho nga ning-adto sa among planta didto sa maong lalawigan.”
Mao nga pipila lang ka lad-ok sa maong kape nanulo na akong singot sa agtang nga daw baugbog ka dagko. Unya nanuhotsuhot pa gyud sa akong ilong ang kahumot sa alisngaw sa kape. Mao nga mora na ug nakumpleto akong adlaw tungod sa maong kasinati-an.
Human nako naablihan akong e-mail box nag-inusara ang mensahe nga gikan sa akong pag-umangkon nga si Nelson Anasco nga tu-a karon sa Papua New Guinea (PNG). Si Nelson nagtrabaho sa Rimbunan Hijau Group of Companies, usa ka dako nga korporasyon nga gipanag-iya ug usa ka pamilya Pilipino nga anaa sa nagkadaiya nga pamatigayon didto sama sa pagtroso ug pagproseso sa kahoy aron ibaligya sa ubang kanasuran, pagmina, mga hotel, ug gani matud ni Nelson naa na pud kuno sa pagtukod ug mga shopping malls. Kasagaran pud sa mga kawani sa maong kompaniya, matud ni Nelson, mga Pinoy nga gi-recruit dinhi sa Pilipinas.
Mao kini ang kinatibuk-an sa mensahe ni Nelson:
“Maayong adlaw nimo diha ‘Kol Vic. Musta man sila ‘Tie Nene ug imo mga anak? Hinaot naa sila sa maayong panglawas luyo niining pandemya sa CoViD. Ako diri amping lang gihapon sa husto bisan pa nga dili ingon ka grabe ang sitwasyon sa CoViD diri sa PNG.
“Ang tinuod ‘Kol medyo nakalugar lang ko mao nga taas-taas ni akong e-mail sa imoha. Pista opisyal man gud diri karon (September 16 gi-email ni Nelson ug niadtong Huwebes lang nako nabasa) kay ang PNG nagsaulog sa adlaw sa kagawasan niini. Pero luyo sa kalipay sa mga tawo sa PNG niining pagsaulog nila sa Independence Day, gihimo nga simpli lang kaayo ang mga kalihukan ug gilikayan ang mga parada ug ubang mga aktibidades nga mag-agni ug daghang mga tawo. Sa gihapon tungod sa CoViD nga gikahadlokan nga mokuyanap kon pagpundokpundok ang dakong duot sa katawhan. Pero kami nga mga Pinoy diri ‘Kol Vic malipayon nga miduyog sa ilang pagsaulog. Gidasig mi sa among kompaniya nga makighiusa sa mga tawo sa unsa man nga kalihukan nga gitugot sa kagamhanan.
“Ako nga nahibaw-an ‘Kol Vic nga susama usab sa Pilipinas ang kasinati-an sa Papua New Guinea kon ang kasaysayan niini ang hisgutan. Daghan nga mga langyaw nga nasud gikan sa Europa nga nagtinguha nga kini ipailawom sa ilang gahum. Gani, nag-agi ang PNG ug mas daghan pa nga kontrol kay sa Pilipinas sukad pa kaniadtong mga tuyig 1526. Di ba ang Pinas ‘Kol nadiskobre sa usa ka Portugese nga si Magellan nga niadtong panahona nagserbisyo sa Espanya? Sumala sa kasaysayan sa PNG ‘Kol usa usab ka Portugese ang una nga minabigar palibot sa PNG. Unya usa ka bahin sa PNG gisulayan usab sa pagsulod sa usa ka nabigador nga Espanyol sa mga tuig 1606 – 1607. Nahibaw-an pud nako ‘Kol nga ang mga Dutch nga niadtong panahona mao na ang nagkontrolar sa kinadak-an nga bahin sa Indonesia, misulay usab sa pagsulod sa PNG. Laing mga nasud sa Europa nga buot unta modominar sa PNG mao ang Englatera, Germany ug ang France. Pero wa daw ni sila molampos sa ilang tinguha. Sa akong nakat-onan sa akong pag-eskwela ‘Kol Vic ang atong Pilipinas hingpit nga nahaluna sa kontrol sa Espanya sugod sa mga tuig 1521 hangtud sa pagsulod na sa mga Amerikano. Sa akong ‘subject’ sa ‘history’ ‘Kol dunay mga panahon nga ang Tsina buot moilog sa Pinas gikan sa mga Espanyol. Ang maong grupo gipangulohan sa usa ka Lim Ahong. Unya nagbirigbirig pud ang mga British pero napakyas. Ang milampos lang sa pagkuha sa ato-a gikan sa kamot sa Espanya mao ang mga Amerikano. Ang mga Kano pud temporaryo nga napalagpot sa mga Hapon atol sa ikaduhang gubat sa kalibutan.
“Ang PNG ‘Kol, subay sa akong nabasa sa kasaysayan niini, nahimo kini nga kabahin sa Commonwealth of Nations ubos sa Great Britain. Mao nga ang ilang gobiyerno usa ka Constitutional Monarchy hangtud nga sila hingpit na nga na-independente kaniadtong Septiyembre 16, 1975. Karon ‘Kol human sa ilang pagkalingkawas ubos sa usa ka Protectorate Status sa Australia, ang ilang kagamhanan gipangulohan na sa usa ka Primer Ministro uban sa mga 26 ka mga ministro nga nangulo sa mga nagkalainlaing mga ahensiya sa gobiyerno.
“Admitado ang mga taga PNG nga dako kaayo ang inpluwensiya sa mga nasud sa Europa ngadto sa ilang panggobiyerno ug sa kausaban sa ilang kultura ug panginabuhi.Apan sama sa Pilipinas naningkamot usab ang ilang katawhan nga makat-onan nila sa pagpuyo ang mga kausaban nga ilang giatubang karon. Ang PNG ‘Kol mas dako kaayo kompara sa Pinas kon ang kalapdon sa kayutaan nini ang higsutan. Pero kay dugay sab sila nahatagan sa hingpit nga kagawasnon isip nasud, medyo naulahi pud sila sa panikaysikay aron mo-asenso. Hinuon, gumikan kay daghan sila ug mga natural nga katigayonan nga wa pa kaayo matikad, dili layo nga makaapas sila sa ubang kanasuran. Ug kon ang kagamhanan sa Pilipinas ug ang mga tawo dinha sa ato-a ‘Kol magtinanga, basin maapsan pa ta sa PNG. Pero sa pagkakaron ‘Kol Vic dako pa kaayo ang atong bintaha sa akong gitrabaho-an nga nasud. Lamang, sa nagkadaghan nga mga Pinoy diri nga kasagaran anaa sa tag-as nga pwesto sa mga kompaniya basin ilang madala diri ang katakos ug abilidad sa pagdumala nga mao usab ang gamiton sa gobiyerno diri. Di ba posibli nga mahitabo na ‘Kol?”
Sa akong hunahuna, “Wow.” Mora na sab natakdan si Nelson sa iyang ig-agaw nga si JB didto sa Saudi. Nahimo na nga interesado sa pangagamhanan. Lamang, si Nelso giuna ang paghisgot mahitungod sa kasaysayan sa PNG ug pagkompara niini sa atong kaugalingon nga Pilipinas.
Ang akong tubag sa iyaha:
“Wa pa ko ikasumpay sa imong mga gisulti sa ako-a Nel mahitungod sa PNG. Kinahanglan sa ko mag research sa Google o sa akong mga encyclopedia aron makonpirma ang imong nasayran mahitungod sa PNG. Ako na ang mo-email sa imoha sa akong konpirmasyon. Bitaw Nel, pag-ayo-ayo diha ug maayo na imong gihimo kauban sa mga Pinoy diha nga makigduyog sa ilang pagsaulog sa nasudnong kagawasan.
Sa sinultihan nga Iningles pa, “Act like one with whom you are with, without losing tract of who and what you are.”
