Mga nag-una nga pangontra sa CoViD
Tungod sa pasalig nga duna ko’y madawat nga grasya kagahapong adlawa midalikyat gyud ko ug tugbong sa siyudad. Mihapit una ko sa akong balay sa Catalunan Grande aron susihon ang kahimtang didto kay upat ka adlaw nga walay tawo sa maong balay. Ang akong anak ug iyang pamilya ning-adto sa among balay sa bukid aron didto magpahimulos sa taas nga bakasyon gumikan sa mga pista opisyal kaniadtong milabay nga semana.
Didto sa balay ningdali-dali ko ug abli sa akong computer aron magsulat niining lindog ug pagsusi usab kon dunay misulod nga mga e-mails. Naay usa nga akong nadawat ug kini naggikana sa akong pag-umangkon nga si Nelson Anasco nga tu-a sa Papua New Guinea. Ang kompaniya nga iyang gitrabaho-an usa ka dakong grupo sa nagkadaiyang mga pamatigayon nga naglakip sa pagmina, hotel, pagtroso ug pagbaligya ug mga retaso nga mga kahoy ngadto sa laing kanasuran, shopping mall, ug uban pa. Pero dili taga Papua New Hinea ang tag-iya kon dili usa ka pamilya nga Pilipino. Mao nga matud pa sa akong pag-umangkon nga si Nelson sa una niyang pagbakasyon dinhi human siya nakatrabaho didto, dako ang iyang kakurat nga ang nahitabo sa iyaha ngalan nga nagtrabaho sa “abroad” Pinoy ra diay pud iya amo. Pero matud niya, wa siya magmahay kay maayo ang pagpadagan sa maong kompaniya ug halos ang nag-okupar sa mga managerial positions mga Filipino pud nga gi-recruit sa tag-iya dinhi.
Matud ni Nelson sa iyang e-mail:
“Maayong adlaw nimo diha ‘Kol Vic. Musta man mo ni ‘Tie Nene diha; ang akong mga cousins nga inyong mga anak, okay lang ba sila niining panahon nga ang Pinas gikulata sa CoViD 19 pandemic? Diri sa PNG (Papua New Guinea) mora ug wala kaayo maapektuhi sa maong sakit. Seguro kay gamay lang man gud ang mga tawo sa maong nasud. Bisan gani ang Port Moresby nga mao ang kabisera sa PNG, mas daghan pa kaayo ang mga tawo sa Dabaw. Unya lagyo lagyo pa gyud ang mga pinuy-anan, wala’y nagdasok sama diha sa atu-a diin ang mga eskwater nga dapit nagpalibot sa sentro sa dakbayan.Daghan pa pud kaayong mga kahoy sa mga kabukiran diri, ug bisan dinhi sulod sa mga dakbayan. Limpiyo pa usab ang mga sapa ug kadagatan kay lagi gumikan sa gamay nga populasyon gamay pa usab ang basura nga gipanglabay. Ang mga lideres pud sa PNG nga nakakat-on ug mga leksyon diha sa kasinati-an sa Pilipinas, ila pud gitinguha nga dili nila masunod ang mga sayop nga nahimo.
“Ako pud namatikdan ‘Kol Vic nga sa milabay nimo nga lindog binisaya, naay ninggawas sa Facebook nga mga reaksiyon sa akong mga cousins nga tu-a sab sa laing lugar ingon man sila nga naa diha sa atu-a lang. Ingon nila sa ilang komento nga nabag-o daw ang ‘character’ sa imong lindog. Nakambiyuhan na kuno si JB ug ang napuli si Matet nga tu-a karon sa United Arab Emirate. Si Matet nga amo counsin nahibaw-an namo nga nabalhin na diay ug trabaho human nasirhan sa hingpit ang restaurant nga iyang kanhi gitrabaho-an. Pero swerte siya kay bisan ug gamay kuno iyang sweldo libre man puyo ug kaon. Libre pa gyud swab test kada semana kurtisiya sa iyang mga amo nga membro sa ‘royalty’ sa UAE.Siyempre, kon palasyo ang ilang gimentinar didto natural lang nga maniguro ang mga tag-iya ug nanimuyo didto nga walay kahigayonan nga makasulod ang makamatay nga virus sa ilang lugar.
“Ako ‘Kol mutu-o gyud ko sa kanunay gipahimangno sa mga otoridad sa panglawas nga ang labing epektibo nga paagi aron kalikayan ang pagkasakit sa CoViD 19 mao ang pagmentinar sa kalimpiyo di lang sa kaugalingon nga panglawas kon dili sa palibot ug sa mga butang nga posibleng makabaton ug kontak sa lawas sa tawo. Apil na diha ‘Kol Vic ang social distancing. Mao nga diri sa PNG, dili kaayo signipikante ang gidaghanon sa nasakit sa CoViD kay di na kinahanglan nga mag social distancing. Unsaon gamay ra man ang mga tawo ug halos walay magtapok tapok diri. Kami nga mga Pinoy kaniadto magpundokpundok mi kon walay trabaho. Pero karon amo gyud gituman ang mga pahimangno sa kagamhanan sa PNG kay ila ra ba gihimo nga ehemplo ang kahimtang karon sa Pinas nga medyo ubay-ubay ang mga nabiktima sa pandemya.
“Ang nakasakit ‘Kol Vic, kay bisan hangtud karon nga nakasinati ang Pinas sa pagsulbong sa mga biktima sa CoViD daghan lang gihapon ang pasaway ug dili motu-o sa mga latid sa gobiyerno. Kanunay naay andam nga rason kon madakpan. Unya ang mga kritiko sa kagamhanan wala pud undang ug pangita ug apan sa mga gibuhat sa otoridad. Sigi ug saway inay mohilum ug makighi-usa sa giyera batok sa dili makita nga kaaway. Pero kami nga mga Pinoy diri, kinto gyud mi. Kon unsa ang gipatuman nga protocols sa gobiyerno gipatuman sa higpit kaayo sa mga nagdumala sa mga kompaniya. Ug sanglit gamay lang ang mga tawo sa pagkakaron, mora ug sayon lang sa kagamhanan ang pagpasanong sa mga molupyo sa unsa ang gusto nga buhaton.
“Unya ‘Kol, matud nimo taudtaud na nga wala maka-e-mail si JB sa imoha ug nga nasorpresa ka nga si Matet ang nakahigayon sa pagmensahe nimo. Sa akong pagtu-o ‘Kol estrikto seguro kaayo ang tagdumala sa bag-o nga gitrabaho-an ni JB kay ingon niya sa labing ulahi namo nga chat, sobra sila ka busy sa restaurant nga iyang gitrabaho-an karon. Gamay lang daw sila nga nagtrabaho ‘Kol mao nga bisan ug limitado pa ang mga customer nga gitugotan nga mokaon sulod sa restaurant mora lang daw gihapon ug daghan kay halos sila na man lang ang naglihok. Mao nga ingon ni JB ‘Kol, pag-uli niya sa iyang boarding house kapoy na daw kaayo. Matulog na lang daw siya kay sayo na sab momata sunod adlaw. Sa akong bahin ‘Kol basin mapornada akong uli diha sa Disyembre puhon. Unsaon nga kabahin sa paghigpit sa gobiyerno sa PNG pagpasulod ug mga langyaw ang mag Pinoy parehas nako. Mao nga basin di na lang ko mouli ug diri na lang nako bag-uhon ako working permit.”
Ang akong tubag sa e-mail ni Nelson simpli lang ug mubo kaayo.
“Husto imong gihuna-huna Nel. Si Matet mao ako nahisgutan niadtong milabay nako nga lindog kay siya lang man ang nagpadala sa ako-a ug mensahe. Salamat pud nga imo ko gisultihan sa unod sa inyong chat ni JB. At least hibalo mi unsa iyang kahimtang karon didto sa Jeddah. Ug bisan sa imong giingon nga medyo dili kaayo apektado ang PNG sa CoViD 19, pagtuman lang gyud mo sa tanan nga gimando sa gobiyerno diha. Way kumo sa matinumanon sa balaod ingon man sa panultihon nga ‘Ang usa ka onsa sa pagpanagana mas maayo kay sa usa ka kilo nga tambal aron pagpaayo sa mitakboy nga balati-an.”
Napugwat ko sa dihang kalit lang:
“Pa, nabugnaw na man na imong kape diha. Ganiha pa na nako gibutang human nako gitimpla.”
Diay wa ko kabantay sa dihang miduol akong anak nga nagdala ug usa ka tasa nga kape kay iya na man gud naandan nga makita iyang mama motempla ug kape matag higayon nga naa ko atubangan sa computer, maadlaw man o magabi-i. Mao nga pagsuyop nako sa kape bugnaw pa sa simud sa iring.
