SULOD sa pipila na ka semana matag bakante nako nga oras, labi na kon panahon sa tingkape nako sa buntag ug hapon, ako kining gigahin sa pagbasa ug mga libro ug ubang artikulo labot sa kasaysayan sa China ug sa Pilipinas.
Kini tungod sa akong tinguha nga malamdagan ang akong huna-huna ingon man madugangan ang akong kahibawo mahitungod niining panagkabangi sa duha ka mga nasud labot sa ilang mga utlanan ug sa mga isla ug kadagatan nga sakop sa teritoryo niini.
Ug samtang akong hulaton nga igo na mahigop ang kainit sa kape nga anaa sa akong atubangan ug masinghuton ang alisngaw niini, ako kanunay nga sulayan pagtugkad ang kalihitimo sa baruganan sa matag usa ka gobiyerno mahtungod sa maong isyo sa pag-ilogaysa teritoryo.
Gumikan niining akong mga pagtuki-tuki sa kasaysayan sa duha ka nasud, akong nahunahuna nga dili angayan kahibudngan kon ang Tsina mo-insister gyud sa ilang rason sa pag-angkon sa mga dapit nga kuno sakop sa ilang teritoryo sa South China Sea ang daghan nga mga isla lakip na ang grupo sa kalayaan nga karon ana-a ubos sa paghupot sa kagamhanan sa Pilipinas.
Ti-aw ba nato nga subay sa mga libro sa kasaysayan nga akong nabasa ug natuki, ang mga Intsik gikan sa habagatang bahin sa maong nasud nagsugod pag-anhi sa Pilipinas mga 50,000 pa ka tuig wala pa si Kristo. Kon atong huna-hunaon nga dagat na gyud ang nagpalibot sa kontinente sa Asya, wala sila’y laing nga giagi-an sa ilang panaw kon dili ang South China Sea.
Mao nga seguro, normal lang sa ilaha nga posibleng ila na nga nadiskobre and mga isla nga karon giilogan sa daghan nga mga nasud lakip sa Pilipinas ug China ilabi na kon ang ilang mga sakyanan sa dagat motago kon dunay kusog nga unos o di ba mopahulay sa taas kaayo nga biyahe.
Hinuon kini mahimo nga wa mahitabo kon tinuod ang teyoria nga ang mga nasud karon sa Asya gisumpay-sumpay pa kanhi sa mga yuta nga taytayan nga mao ang gilakwan sa mga unang mga Intsik nga mihalin dinhi sa atong nasud.
Siguro mao ni ang hinungdan nga ilang gipugos ang kuno ilang pinaluyohan sa kasaysayan nga katungod legal ug nga kini dili nila buhian nga rason bisan pa sa naangkon nga kadaugan sa Pilipinas didto sa International Arbitral Tribunal.
Gani, kon atong huna-hunaon pag-ayo ang mga Tsino una pa kaayo nga miabot sa Pilipinas kay sa mga Malayo nga nagbiyahe gikan sa karon mga nasud sa Indonesia ug Malaysia kaniadtong mga tuig 3,000 wala pa si Kristo, subay sa kasaysayan.
Dili buot ipasabot nga kini nga pagtuki sa maong mga kaagi usa ka pagpabor sa baruganan sa China niining maglilindog. Kini agi lamang ug pagpadayag sa huna-huna ngano nga sa personal nga panahom mora ug makuli gyud nga sundon sa Tsina ang giluwatan nga “ruling” sa Arbitral Tribunal labi na nga subay sa mga latid sa maong ahensiya sa United Nations, ang ilang pagpatunga sa paghusay sa bangi ug pagpagawas ug resolusyon sa kaso epektibo lamang kon ang mga nahilambigit nga mga nasud uyon sa maong proseso.
Kon mahinumdoman ang China wala mouyon sa Arbitration. Gani wa sila motabong bisan kausa lamang sa mga pagdungog sa kaso nga gisang-at sa Pilipinas. Mao seguro nga ila gyud nga tumanon ang ilang namat-an nga baruganan sa ilang nasud mahitungod sa utlanan sa ilang teritoryo, ang 9-line nga mokaon usab sa teritoryo nga gideklara sa Arbitral Tribunal nga iya sa Pilipinas ubos sa gitawag nga Exclusive Economic Zone kon EEZ.
Dinhi nako nahinumdoman ang gisulti sa akong anak nga marinero sa usa ka internasyonal nga barko, ug sa uban nakong mga pag-umangkon nga mga kapitan ug chief engineers sa barkong magbiyahi-an sa ubang kanasuran, nga matag agi nila sa South China Sea ila kanunay mahibagat ang mga barko naval ug coast guard sa Tsina nga magpahinumdom kanila sa dili pagsimang sa agi-anan nga ana-a sa “international waters” aron dili masaag didto sa teritoryo sa Tsina.
Matud sa akong anak ug mga pag-umangkon kini ilang gituman sa kanunay aron kalikayan ang kahigayonan nga i-hold ang ilang barko. Sa maong dapit sa kadagatan nagkatag usab ang mga barkong mangisdaay gikan sa lainlaing mga nasud lakip na ang sa mga Pinoy.
Sa gidak-on sa South China Sea nga 3,400,000 ka kilometro kwadrado lisud gyud nga tumbukon asa ang mga utlanan nga gisandigan sa matag usa ka nasud nga nangangkon. Mao nga gikinahanglaw dili ang paisogay sa mga nagkabangi nga mga nasud kon dili ang panagsabot ug ka kalmado sa ulo ug pagbaton ug makatarunganon nga rason alang sa malinawon nga pagresulba sa maong kaso.
Klaro man kaayo nga walay laing nasud, o organisasyon sa mga nasud, nga makapugos sa usa ka nasud nga tumanon ang resolusyon sa Arbitral Tribunal nga mismo ang maong ahensiya wala usa’y gahum nga mag-imposar niini.
Mao nga kon ang agrabyado nga nasud nahibawo nga kini walay igong katakos nga ipamugos ang pagpatuman sa resolusyon, ang nahabilin nga opsyon mao lamang ang pakigdayalogo sa usa ka diplomatiko nga paagi. Gawas lamang kon dunay magpabuang-buang nga mga nasud nga mopakita ug suporta sa agrabiyado nga nasyon ug andam nga morisgo sa kagubot nga mahimong resulta sa pagpanganti nga wala sa hustong lugar.
Mao kini ang hinungdan nga kining maglilindog dakong uyon sa taktika nga gisagop karon sa administrasyong Duterte sa dili pagpaminaw ug pagpadala sa mga agni sa pundok sa mga kritiko nga ipamugos gyud ang ruling sa ahensiya sa UN ngadto sa Tsina.
Pero ang pangutanan: Kon sa sunod nga pinili-ay ilang mga tawo sa grupo sa mga kritiko ang mangatungdanan na, ila ba kaha nga himuon dayon ang ilang ginasugyot nga buhaton sa administrasyong Duterte? Kay kon kini mao ang ilang buhaton dako’ng posibilidad nga basin mahiluna ang Pilipinas sa panag-ingnan nga “Ning-ambak gikan sa init nga tubig ngadto na hinuon paingon sa nagbukalbukal nga mantika sulod sa karahay.” Na, dakong disgrasya.
