Kaniadtong milabay nga Domingo medyo nakalingkawas ko sa naandang buluhaton nga paglimpyo sa akong sakyanan. Ni-uli man god akong anak lalake ug siya na ang ninglimpiyo sa nagkalapok nga karaang wagon.
Busa ning-adto sa balay sa akong mga ugangan nga wala nay tawo sukad sila mibiya sa kalibutan pipila na ka tuig ang milabay. Ang maong balay may kadak-on ug adunay tulo ka kwarto ug may veranda diin didto magpalabay sa tibuok adlaw ang akong ugangan nga lalake nga maglingkod sa iyang wheel chair human kini naparlisa gumikan sa atake sa high blood pressure.
Samtang naglakaw ko paingon didto sa maong balay nga adunay mga 400 ka metro gikan sa ako-ang pinuy-anan nasugatan lain pag-umangkon nga si Ronnie sakay sa iyang motorsiklo.
“Asa ka ‘Kol?”, sugat pangutana ni Ronnie.
“Adto ko sa balay nila Nanay aron limpiyohan ang nataran kay tag-as na kayo ang mga sagbot. Basin puy-an ug mga bitin,” tubag nako sa akong pag-umangkon. Nakakita ko ug higayon nga adunay makatabang sa ako-a busa dali nakong giagni si Ronnie nga mouban aron motabang sa paglimpiyo.
Ang tubag sa karaho, “wa may kape didto ‘Kol, naa man sa inyo.” Sumpay nako kang Ronnie, “bahala ka, naa ko’y bawon nga usa ka thermos nga kape ug usa ka supot nga pan de sal nga hinimo’ng may sagol kamunggay. Kon gusto ka mabusog kuyog sa ako ug manglimpyo ta didto. Sayang ang imong dagkong bukton kon dili magamit sa paglimpisa.”
Labihang dako-a sa ngisi sa bugoy sa pagkadungog sa akong sulti nga duna ko’y dalang kape ug pan.
“Sakay na lang sa ako-a ‘Kol paingon didto sa ilang Nanay. Basin mapandol ka masamdan pa imong tiil.” Tubag nako, “Maayo na lang maglakaw Ron kay dugang sa gamay nga ehersisyo para maunat ang akong mga ugat.” Sumpay ni Ronnie, “Sige ‘Kol, ikaw ang bahala.”
Pag-abot namo sa balay sa akong ugangan, inay magsugod ug limpisa, si Ronnie una’ng giatiman niini ang pagkuha ug duha ka tasa sa karaang kabinet, gihugasan ug naghuwad sa tinimpla na’ng daan nga kape. Unya nagsuroy-suroy siya sa palibot samtang naghigop sa iyang kape, samtang ako mipahiluna sa usa ka lingkuranan didto sa may veranda.
Samtang akong gipabugnaw gamay ang akong kape, ang akong huna-huna giganoy sa paghandum sa nangaging mga katuigan samtang buhi pa ang duha nako ka mga ugangan. Human maparalisa si Tatay Simoy (ngalan sa akong ugangan lalake) didto kanunay ibutang sa akong ugangan nga babaye ang iyang wheel chair sa usa ka suok sa veranda diin tataw niyang makita ang iyang kapehan, cacao-wan ug kalubihan. Ang maong mga tanom mao ang buhi nga mga saksi sa paglambo sa iyang pamilya, pagkahuman sa pagtungha sa iyang mga anak ug sa pagkabaton na sa uban kanila ug ilang kaugalingon nga pamilya.
Apan nunot sa paglampus sa uban sa iyang mga anak diin usa nahimong opisyal sa barko nga nagbiyahe sa lainlaing mga dapit sa kalibutan, siya hangtud tan-aw ug paminaw na lamang sa mga bunga sa iyang pag-amuma ug pagpatungha kanila. Dili na si Tatay Simoy makalakaw ug makasulti. Hangtud sinyas na lang ug dili na mahimong mokaon sa mga maanindot nga pagkaon sanglit ginadili na kini sa iyang doktor.
Didto usab sa maong suok ako’ng naaninaw ang mga sakripisyo sa akong ugangan nga babaye sa pag-atiman sa paralisadong si Tatay Simoy. Didto niya gipakaon, trapohan, masahe-on, estoryahan, ug paimnon sa iyang mga tambal.
Mga alas 9 sa buntag, akong nahinumdoman, itulod ni Nanay Ceria ang wheel chair ni Tatay Simoy paingon sa banyo aron didto iyang ligu-on ang tigulang. Human niya kini ilisan ug sinena iya kining sudlayon ang baga nga buhok, hinguk-an, sipilyuhan ang ngipon, ug balbasan sa bungot nga sama sa iyang buhok halos puti na ang tanan.
Human makatulog sa hapon ang akong ugangan nga lalake dalhon kini ni Nanay Ceria ug balik didto sa veranda arong hangtud pagsawop sa adlaw na kini nga magpabilin didto ug makasaksi sa pagbatog sa iyang mga manok binuhi sa wala pa siya maparalisa.
Isulod si Tatay pagbalik sa sala sa dili pa manihapon ug didto lingaw ang akong ugangan nga magtan-aw sa “black and white” nga telebisyon nga mao pa ang uso niadtong mga tuiga.
Atubangan sa maong veranda nahimutang ang bularan sa kopras nga gigamit usab sa pamilya nga pundokanan matag higayon nga mag-abot ang mga napulo ug usa ka mga anak sa akong ugangan sama sa ingon niaron nga kapaskohan, adlaw sa mga patay, semana santa ug kon magsaulog sa adlaw nga natawhan ang bisan kinsa kanila ni Tatay Simoy ug Nanay Ceria.
Samtang naglantaw ako sa bularan sa kopras nga halos gitabunan na sa tag-as nga mga sagbot ug dakong bahin niini nasalipdan na sa mga puno-an sa mga cacao, giganoy usab ang akong huna-huna sa mga higayon nga ang akong kaugalingon nga kabataan gagmay pa ug wala pa’y mga buot. Didto sila magdagan-dagan, magdula sa mga naandang dula sa kabukiran, maggukod sa mga manok ug usahay maoy gukoron sa himungaan nga bag-ong namiso.
Mibalik usab sa akong alimpatakan kadtong mga talan-awon diin ang mga anak nila tatay Simoy ug Nanay Ceria nga aduna nay ilang mga pamilya didto tanan matulog sa sala maglinya aron walay magmahay nga ang uban atu-a sa kwarto samtang ang uban nga naulahi pag-abot naa sa gawas. Busa gihimo nga latid sa akong ugangan nga babaye nga tanan didto na manghigda sa sala. Wala ni bisan usa sa mga anak ang misupak niini ug nahimo nga sadya ang maong sistema kay halos magbuntag na ug estorya gawas lamang sa mga bata nga naghagok sa ilang pagkatulog.
Sa pag-libot sa akong panan-aw sa tibuok balay akong namatikdan nga halos walay kausaban sa dagway niini bisan pa sa daghang katuigan human mipanaw sa laing kinabuhi ang duha nako ka ugangan. Maayo ang pagka-atiman niini sa akong asawa ug sa iyang mga igsuon nga duol ang mga pinuy-anan sa balay sa ilang mga ginikanan. Matag semana ila kini nga bisitahon ug limpiyuhan. Didto usab sila magluto ug pagkaon ug didto mangaon. Ang mga kwadro sa mga hulagway kanunay nila nga gitrapuhan. Wa kini gipaputlan ug koryente ug sug-an matag gabii sama nga adunay mga tawo nga nagpuyo didto.
Dinhii akong naaninaw unsa ang mahimo sa dakong paghigugma usag-usa sa magti-ayon diin bisan ang panimalay magpabilin nga lig-on ug puno sa kinabuhi bisan pa nga ang mismong balay gibiyaan na sa pamilya nga nagmugna ug nagmahal niini.
Sa maong panimalay sa akong ugangan ako usab nakita ang dakong pagmahal sa mga anak sa ilang ginikanan sanglit kini ilang gi-atiman sama nga sila mga bata pa nga didto nagpuyo uban sa ilang inahan ug amahan.
Sa pagbalik sa akong mga mata didto sa veranda akong namatud-an nga ang dagan sa paghandom sa nanglabay nga panahon sa kinabuhi sa tawo halos dungan sa paglihok sa ligid sa wheel chair diin mag-agad kini sa gikusgon sa pagduso o’ pagguyod sa nag-atiman sa tawo nga gipahiluna dinhi tungod sa iyang balati-an. Taud-taud…
Napugwat ko sa akong biyahe sa kagahapon dihang, “Kol, asa man ang mga likong kay magsugod na ta ug limpisa. Unsa man ‘Kol, hatdan ta diri ni Auntie ug pani-udto? Di ta kahuman ini ba,” pasi-aw ni Ronnie.
“Sigi Ron, sugod na ta,” sugo nako sa akong pag-umangkon. Paghigop nako sa akong kape, bugnaw na kini ug halos wala gani matunga ang akong naimom.
Paghuman namo ug limpiyo milingi ko sa balay sa akong mga ugangan ug nangutana sa akong kaugalingon: Kon kami’ng magti-ayon mopanaw na ngadto sa walay kinutuban nga lapyahan sa kinabuhi ingon ba usab niana ang mamahimong kahimtang sa among panimalay?
-30-
