(Ikaduha’ng serye)
Kaniadtong milabay nga Sabado akong gidugdan pagpaambit sa mga nagsunod niining lindog ang mahitungod sa yanong konsepto sa Pederal nga sistema sa kagamhanan nga gipasalig ni kanhi kandidato ug karon Presidente Rodrigo Duterte nga iyang ipahiluna sulod sa iyang unom ka tuig nga termino. Unsa man ang mga konsepto ug unsa na ang estado sa maong pasalig mining ika-upat n aka tuig sa termino sa Dabawnon nga Presidente?
Ang Pederal ug Parliyamentaryong mga Alterbnatibong Estruktura sa Panggobiyerno
Ang nagkadaiyang estruktura o’ organisasyong panggobiyerno
• Sa usa ka demokratikanhon ug republikano nga estado (state), ang katawhan magtunol sa ilang soberinyang gahum ngadto sa usa ka gobiyerno nga ilang gimugna nga mao ang magdala sa ilang panghuna-huna ug panglantaw, magpahimutang sa kaayohan sa tanan, magkonserbar ug magpalambo sa nasudnong katigayonan, ug magseguro alang kanila ug sa ilang mga sumusunod ang pagdawat sa kaayohan nga itunol sa usa ka independente ug demokratikanhong nasud ubos ug pinasubay sa balaod ug hustisya.
• Adunay duha (2) ka matang sa estrukturang pangagamhanan diin ang estado magdesisyon nga sagupon: Kini mao ang gitawag nga UNITARY, ug ang FEDERAL.
• Sa usa ka UNITARY nga matang ang gahum soberinya gipahiluna ngadto sa usa ka Central Authority. Samtang ubos sa FEDERAL ang soberinyang gahum gibahin ngadto sa usa ka National o’ Federal nga otoridad, ug ngadto sa Local Political ug Territorial Authorities (State/Regional/Provinces).
• Ang matag usa ka matang adunay bintaha ug disbentaha. Kon unsa ang sagupon sa usa ka estado, usa kini ka kalihukan sa soberinyang gahum sa katawhan basi sa ilang gilantaw nga haum ug mao ang labing makahatag sa kaayohan sa kadaghanan.
• Ang trahediyang kasinatian sa Pilipinas ubos sa UNITARY nga matang tataw nga makita sa nagakadaghang reklamo batok sa gitawag nga “Imperyong Manila”, ug ang pagbu-bo sa daghang mga programa ug proyekto sa gobiyerno didto sa mga lugar nga gipaboran sa nagdumala sa nasudnong kagamhanan. Ang paggahingahin sa mga rekurso sa nasud kanunay pabor ngadto sa mga dapit kansang mga opisyales suod o’ duol sa anaa sa gahum. Ubos sa UNITARY, ang administratibong makinarya sa ehekutibo dako kayo, hinungdan nga ang serbisyo sa gobiyerno apektado sa gitawag nga bureaucratic red tape, walay undang nga pagpangawat ug panikas sa mga kawani sa gobiyerno, ingon man ang kakulangan sa katakos sa mga nagpadagan sa mga makinaryas sa kagamhanan. Daghan sa mga dapit ang wa pa gani maabot sa serbisyo sa gobiyerno hinungdan nga ang katawhan didto naningkamot na lamang sa ilang kaugalingon.
• Kini ang hinungdan sa nagakakusog nga pagtawag sa pagbag-o sa estruktura sa gobiyerno gikan sa karon UNITARY ngadto na sa FEDERAL; gikan sa centralisado ngadto sa pagka desentralisado nga sistema. O ngadto sa usa ka tinud-anay nga kagamhanan “sa katawhan, iya sa katawhan ug alang sa katawhan”. Kagamhanan nga sayon maabot sa katawhan ug makaabot ngadto sa katawhan.
Ang Alternatibong Pederal (Federal)
• Ubos sa sistemang Pederal (Federal), ang delegasyon o’ pagsayo sa soberinyang gahum sa nasyonal ug lokal nga kagamhanan ug ang pagbahin sa maong kagahum kinahanglan nga ipahiluna sulod sa Batakang Balaod nga mao ang matuod nga tinugyanan sa gahum sa katawhan. Sa higayon nga masulod kini ug imando ubos sa konstitusyon. Kini nga gahum dili na mahimong usbon ug bawi-on gawas lamang kon kini mao ang kagustohan sa katawhan nga nagmugna niini, ug ipaagi usab sa pag-amendar sa maong batakang balaod.
• Ubos sa sistema Pederal (Federal) adunay duha ka matang sa kagahum. Kini mao ang gitawag ug Exclusive Powers ug ang Concurrent Powers.
• Ang Nasudnong Kagamhanan padayon nga maghupot sa Exclusive Powers ug kini maglakip sa nasudnong seguridad ug pagpanalipod batok sa panggawas nga pagpangatake; Panglangyaw nga relasyon, sistema sa panalapi, pamatigayon sa gawas, nasudnong pagkatawo, tawhanong katungod, nasudnon ug lokal nga mga korte, imigrasyon, ekstradisyon, pagpanalipod sa butang intelektuwal, ug ang nasudnong piniliay.
• Ang mga lokal nga kagamhanan mahimo nga hatagan ug EXCLUSIVE POWER o’ ekslusibong gahum ug kaakuhan sa pagpahiluna sa lokal nga piniliay (local elections), lokal nga mga korte, paghatag sa lokal nga lisensiya o permiso sa mga public utilities sama sa pagpadagan sa industriya sa koryente, pagpatuman sa mga balaod sa estado, lokal nga ekonomikanhong pagplano, superbisyon ug kontrol sa kapolisan, ingon man ang pagpahiluna sa mga lokal nga infrastruktura.
• Concurrent Powers o gahum nga gisaluhang ipatuman sa lokal ug nasyonal nga kagamhanan maglangkob sa mga mosunod nga mga serbisyo: panglawas, edukasyon, social welfare, katikarang sa kultura, paugnat sa kusog kon sports, pagpanalipod sa kinaiyahan, enerhiya, turismo ug katikaran sa infrastruktura.
• Ang Federal System mas nahiangay sa usa ka nilangkob nga demokrasya kon participatory democracy. Ang gobiyerno mas duol ngadto sa katawhan, Maabot kini sa mga tawo. Mas madungog ang katawhan ubos sa Federal nga gobiyerno ug kini maghatag sa kasayon sa pagsusi sanglit sayon ang pagpanubay ug pagtimbangtimbang sa mga plano sa sa gobiyerno, sa mga programa niini ingon man ang pag-implementar sa mga proyekto.
• Ang mga detalye sa Pederal nga matang sa gobiyerno mas maayo nga mahisgutan pinaagi sa mga pinili sa katawhan nga mao ang magdala sa ilang tingog ngadto sa usa ka Constitutional Convention nga mao ang tahasan sa pag-amendar sa 1987 nga Konstitusyon. (Sunod nga serye: Ang Parliyamentaryong Alternatibo).
