Niining mga adlaw sa kwarentinas tungod sa CoViD 19 didto ko sa among gamay nga umahan sa bukid. Gumikan niini ako’ng nabantayan ang pipila ka mga trabahante nga naglimpisa sa ilawom sa kakawan ug sa mga lansonesan ug ubang mga bunga’ng kahoy sama sa rambutan ug durian nga gitanum ug nagtubo na didto sa maong luna.
Sa akong tan-aw gikinahanglan ang paglimpisa tungod kay grabe kadaghan sa mga bulak sa halos tanang mga puno-an sa lansones ug durian. Lakip na pud ang mga rambutan. Mao nga lingaw kaayo nga isuroysuroy sa umahan labi na kay gamay lang ang “area” ug dali lang nga makita ang kinatibuk-an sa luna.
Kini ang hinungdan nga wala ko gilaay nga halos naa lang sa bukid nagpuyo mga duha na ka bulan ug tagsa lang kaayo makatugbong sa akong balay sa “down town” ug maka-abli sa akong e-mail.
Kaniadtong Miyerkoles, Hunyo 3, milighot ko sa pag-adto sa akong balay sa Catalunan Grande. Ako nga gisusi ang ako e-mail ug duna’y pipila ka mga mensahe nga misulod labot sa akong trabaho. Pero wala ko’y nabasa gikan sa akong gwatsinanggong pag-umangkon nga si John Brian kon JB. Wa pud makapadala ug e-mail ang akong anak nga si Sacha ug ang uban nakong mga pag-umangkon.
Mao nga human nako ma e-mail sa “editorial office” ang akong mga “advance column” kaniadtong adlawa, mipauli na lang pud ko sa bukid aron didto na sulaton ang mga lindog sa mosunod nga mga isyu niining mantalaan.
Pero, ang akong kadismaya sa wala pagkadawat ug mga mensahe gikan sa akong mga pag-umangkon nga tu-a sa gawas sa Pilipinas nakalimtan dihang ang akong bayaw nga dako ug umahan silingan nako mora ug nagmilagro nga mibisita sa balay ug nakigkape sa ako-a. Kini man gud nga bayaw nako nga si Maximo N. Delute Jr. retiradong kapitan sa barko nga nagbiyahe pud sa gawas. Ug nakapundar gamay kay aduna na man siya’y umahan nga halos 13 ka ektarta. Puno pa gyud ni sa nagkadaiyang tanum nga prutas gawas sa lubi.
Mao nga gibiyaan nako ang akong gisugdan ug sulat aron atimanon ang mao nakong bisita. Nagpatimpla ko ug duha ka tasang kape nga “native” kon lokal nga ginaling nga sinagulan ug bugas mais.
Samtang naghigop mi sa nangalisngaw sa kainit nga kape, akong gikomedyahan ang akong bayaw nga mora ug nagmilagro siya niadtong adlawa. Kini tungod kay siya halos di na moundang ug kuri-kuri sa iyang kalubihan ug kakawan.
Pero ang iyang tubag sa ako-a gusto lang niya ipadayag ang iyang kaligutgot sa dagan sa panahon karon. Iyang gitumbok ang dili maki-angayon nga dagan sa presyo sa mga nag-unang palaliton ug sa presyo sa mga produkto sa umahan sama sa bunga sa lubi, mais, kakao, mga prutas ug uban pa.
Iyang gisentro ang iyang isyu sa presyo sa bunga sa lubi nga niadtong adlaw sa among panagkulukabildo naa na lang sa tag P4.50 matag kilo. Matud pa sa akong bayaw, mora ug layo kaayo sa balanse ang presyo sa mga produkto gikan sa lubi sama sa mantika pamprito, mga sabon ug uban pa. Gani ang kilo sa mantika nagdula na sa tag P80 ngadto sa P90 kaniadtong milabay nga semana.
Ang mais tibuok paliton lang gikan sa P6 ngadto sa P10 matag kilo samtang ang bugas naa na sa gikan P28 ngadto sa P33 matag kilo sa tindahan sa palengke.
Matud pa sa akong bayaw nga si Maximo Jr. samtang nagkabarato ang palit sa mga produkto gikan sa agrikultura, ang mga gamit aron sa pagpatambok sa yuta ug sa pagsanta sa mga peste nga makadaot sa pananom, naglubo mora ug rocket.
Sama sa abuno, ang labing barato karon naa sa mga usa ka libo ka pesos matag sako. Ang maayong klase ug importado modagan na gikan sa P1,500 ngadto sa P2,000 ang sako. Ang gipasanginlan nga hinungdan kuno sa mga negosyante mao ang pagpahamtang ug dugang buhis ubos sa TRAIN law. Kini kanunay ang mapasanginlan kay isumpay man dayon ang pagtaas sa presyo sa kurudo nga mao usab ang hinungdan sa pagtaas sa pamasahe sa pagpamalit sa mga negosyante sa mga produkto sa umahan.
Nangutana ang akong bayaw ngano nga ang gobiyerno, labi na ang Department of Agriculture ug ang Department of Trade and Industry (DTI) mora man lang ug wa magpakabana mahitungod ani nga diskrepansiya. Matud sa akong bayaw wala siya’y nakita o nabalitaan man lang nga aksiyon ang duha ka mga ahensiya aron matabangan ang mga sobrang apektado nga mga mag-uuma, labi na karon nga ang nasud naigo sa makalilisang nga sakit dala sa Corona Virus 19 kon CoViD 19.
Matud pa sa akong bayaw, klaro kaayo ang pag-antos karon sa mga mag-uuma gumikan sa pagkunhod sa ilang kita tungod sa baratong presyo sa ilang mga produkto. Pero bisan man lang subsidiya sa pagpamalit ug abuno ug pestisidyo, ni sintabo wa gyu’y gikatunol ang gobiyerno.
Gumikan sa maong pamahayag sa akong bayaw akong nakita ang dako niyang kabalaka nga posibleng malisdan siya sa pagpadagan sa iyang umahan kay dako ang nawala sa iyang kita gikan sa mga abot niini unya sobra sab ang pagtaas sa presyo sa mga “farm inputs.” Gawas pa niana, ang mga trabahante karon sa uma di na usab modawat ug minus sa minimum nga sweldo sa mga “agricultural workers.”
Lisud pa gyud ang pagpangita ug mga trabahador sa umahan kay kasagaran sa kanhi buot motrabaho karon nahiluna na man sa mga manukan ug babuyan nga gipangtukod na sa mga hilit nga mga barangay. Didto “minimum” ang ilang gidawat nga sweldo dugang pa ang “overtime” sa panahon nga gikinahanglan kini.
Gani, karong mga panahona, ang mga tigsaka ug lubi nagpataas na pud sa ilang pangayo matag puno-an nga ilang sak-on. Kanhi tag P8 matag puno-an karon tag P13 na libre pa painit ug kaon. Nagpamahal na pud ang pagbunot sa matag bunga. Kaniadto tag P300 matag usa ka libo ka buko, karon gikan sa tag P350 ngadto sa P400 matag libo na. Pagbaligya pud ngadto sa mga tigpalit ug bulto, gawas nga barato gipatas-an pa gyud ang resikada. Gilakip pud ang konsumo sa kurudo sa pagkuha sa mga lubi sa kabukiran.
Matud pa sa akong bayaw nanghinaot siya nga unta makaabot sa pandungog sa mga opisyales sa mga hingtungdang mga ahensiya sa gobiyerno ang mga bagulbol sa mga mag-uuma karon.
Ang akong gisulti sa iyaha mao kini. “Ang problema Jun kay lisud kaayo makadungog ang mga tawo nga nagpakabungol na sa klaro kaayong singgit sa mag-uuma.” Dugang nako, gawas nga nagpabungol-bungol, nagpakabuta pa gyud aron hingpit nga makakatarungan sa ilang kakulang o di ba kawala’y aksiyon arong tabangan ang mga mag-uuma nga nag-ilaid sa kalisud.
Unya, gidugangan pa sa makalilisang nga pandemya sa CoViD, hangtud paglaum na lang ang posibli nga mahimo.
