(Una sa mga serye)
Kaniadtong milabay nga Miyerkoles samtang nangutingkay ko sa mga karaan nakong mga “files” sulod sa akong computer akong nakaplagan ang gipabinisaya sa ako-a nga materyales mahitungod sa Pederalismo. Ang Pederal- Parliyamentaryo nga alternatibong matang sa pangagamhanan nga gitanyag ni Presidente Rodrigo R. Duterte kaniadtong panahon sa kampanya sa eleksiyon 2016.
Ang maong materyales gi-mugna sa usa ka pundok sa mga abogado sa Dabaw nga nagsuporta sa tinguha sa Presidente nga mabag-o ang Batakang Balaod ug makambiyo ang kasamtangan nga sistema sa gobiyerno ngadto sa usa ka Pederal-Parliyamentaryo. Pipila sa mga abogado nga nag-andam sa maong materyales pag-edukar sa katawhan mahigtungod sa Pederal-Parliyamentaryo nga kagamhanan mao sila si Attorneys Ruben Abarquez, Aris Albay, Noe Laguindam, Arturo dela Cruz, ug uban pa.
Sa pagkakaron mora ug naglutawlutaw pa sa panganod ang kahigayonan nga matuman sa Presidente ang maong pasalig human nakadawat ug pagduhaduha ang motibo sa pagbag-o sa sistema.
Samtang nagkape ko nga nagbasa sa maong dokumento ako nga nahunahuna nga seguro maayo nga mabasa usab sa katawhan kon unsa ang unod sa Pederal-Parliyamentaryo nga sistema nga gitanyag subay sa mga pagtuki sa mga abogado nga ako’ng nahisgutan sa unahan.
Yanong mga konsepto ug prinsipyo sa politika
Teknikal nga kahulugan sa politika: Kini mao ang tawhanong pakiglambigit may kalabutan sa pag-apod-apod sa mga gahum ngadto sa katilingban.
Ang politika mahitungod usab kini sa mga tawhanong kalihukan nga namugna gumikan sa normal nga tendensiya sa matag usa nga magpuyo isip usa ka hugpong o grupo nga mosangpot sa pagsagop sa mga kasabutan nga maghatag kaseguroan sa paglambo sa maong hugpong ingon man ang pag-asenso sa kalidad sa tagsa-tagsa ka mga kinabuhi sa mga sakop sa maong hugpong.
Ang yanong paglarawan niining maong kasabutan mao ang pagsagop sa usa ka sistema sa mga latid o’ pamaagi aron pagseguro nga molambo ang hugpong o grupo ug mosangpot usab sa kaayohan sa tanan nga mga membro niini.
Ubos niining maong sistema, kinsa ang adunay katungod sa pagpahiluna sa maong mga latid, pagpasunod niini ug pag-awhag nga kini sundon sa matag usa ug sa kinatibuk-an? Sa laing pagkasulti asa maggikan ang politikanhong gahum?
Sa taas nga kasaysayan sa tawhanong katilingban adunay tulo ka mga nag-unang gahum politikanhon nga nahimugso. Kini mao ang: Primeval kon gahum nga naggikan sa labing maalamon ug labing lig-on nga membro sa tribu o grupo. Sunod mao ang Monarchial o ang gahum tanan naggikan sa usa ka hari kansang gahum o otoridad hingpit kon “absolute” ug gituho-an nga naggikan sa langit ug kini nga gahum gipanunod sa mga naunang hari gikan sa nag-inusarang linya sa pamilya. Ug ang ikatulo mao ang Demokratikanhong sistema diin ang gahum naggikan sa katawhan kinsa mao ang mopili sa magdumala sa usa ka katilingban.
Sa politikanhong balaod, ang soberinyang gahum hingpit sanglit kini gitugyan sa mga pinili sa katawhan. Ang gitugyanan sa maong gahum dili mahimong masayop sumala sa balaod nga gipatuman sanglit wala siya’y katungod nga magpahiluna ug balaod nga mosukwahi sa naha-una.
Ang sistema sa politikanhong gahum sa Pilipinas
Isip sinunod sa Pilipinas sa Amerikanhong kolonyalismo, and nasud nagsagop sa demokratikanhong sistema sa panggobiyerno nga gimugna sa prinsipyo nga: “Ang soberinyang gahum naggikan sa katawhan ug ang tanang otoridad naggikan kanila (mga tawo)”.
Kini nga matang nga demokratikanhong sistema nga gisagop sa Pilipinas gitawag nga “republican form of democracy” diin bisan giingon nga ang gahum naggikan sa katawhan kini wala nila direktang gipahiluna o gigamit kon dili pinaagi sa ilang gipili nga mga representante o’ tinugyanan.
Sa pagseguro nga ang gipili sa katawhan nga ilang representante dili mag-abuso sa gahum nga gitugyan lamang ngadto kanila, adunay batakang balaud nga gimugna pinaagi usab sa mga piniling delegado sa katawhan diin ang tanan nga mga balaod o latid nga pagamugnaon sa mga tinugyanan sa katawhan magsubay niini. Kini mao ang konstitusyonal nga demokratikanhon sistema.
Ang kasaysayan sa Konstitusyonal nga Demokratikanhong Sistema
Ang Pilipinas wala pa’y Batakang Balaod nga gawasnong gimugna sa mga delegado nga direktang gipili sa katawhan. Ang tanang Batakang Balaod gimugna ubos sa mga ekstra ordinaryong sitwasyong politikanhon.
Ang Batakang Balaod sa Malolos ug ang 1987 Constitution gihimo pinaagi sa mga Constitutional Commissioners nga gitudlo sa revolusyionaryong kagamhanan.
Ang Batakang Balaod sa 1935 ug ang sa panahon sa Japanese occupation pulos produkto sa kolonyal ug militar nga okupasyon.
Ang 1973 Constitution gimugna ug gisagop ubos sa diktadoriyang Marcos ug kini dili legal nga gi-sagop sa katawhan.
Panahon na nga usa ka bag-ong Batakang Balaod ang mugnaon sa mga tinud-anay nga pinili sa katawhan nga mga delegado sa usa ka Kumbensiyon Konstitusyonal nga ipahiluna subay sa tugmang prinsipyo, mga polisiya, ingon man estruktura sa panggigiyerno nga tukma sa nagakabag-o nga nasudnon ug kalibutanhong mga kundisyon.
Kining konstitusyonal nga proseso sa pag-amendar sa Batakang Balaod usa ka makuti ug dugay nga demokratikanhong proseso. Magkinahanglan kini ug usa ka nasudnong lider nga adunay dako nga panglantaw ug mao ang mag-una sa pagtawag sa pag-amenda sa konstitusyon ug pagpasa ug mga kabag-ohan sa mga politikanhong polisiya, prinsipyo ug estruktura sa gobiyerno. (Sunod mao ang estruktora sa Pederal-Parliyamentaryong gobiyerno)
